A imaxe da Coruña que todos levamos dentro é a da Torre de Hércules. E velaí está, si…vendo pasalo tempo, coas súas cicatrices, quizais dende os primeiros anos do cambio de era e sempre suscitando mitos, teorías, creacións, como obra do imperio romano que é, emproando ao “Mare Tenebrosum” . Torre que anuncia un acolledor porto, quizais o “Magnus Portus Artabrorum” e Brigantia, cidade destacada en viaxeiros e xeógrafos da antigüidade, como Ptolomeo, Dión Casio, Istrio Aethico, Orosio, nas Táboas Peutinginarias, no Anónimo de Rávena… por algo no emblema armeiro da cidade, labrada, estampada en selos, moedas, estandartes… da que se fixeron maquetas desaparecidas, como a inicio do XIX a de León Gil del Palacio; retratada por ilustres fotógrafos, velaí as do bretón Plissón, a “Torre de Caramelo” entre a primeira inspiración de Picasso, como do subrrealismo atlántico de Urbano Lugrís, na ollada de Seoane… e tanta literatura.
Faro nos confís do mundo distinguido dende a Antigüidade
A finais do scl. IV, tempos priscilianistas e suevos, o cronista galaico Paulo Orosio subliña en texto semellante ao do Istro Aético que “… Brigantia Gallaeciae civitas, sita altissimam paharum et inter pauca memorandi operis ad speculam britanniae erigit…” ( “Brigantia, cidade da Gallaecia, na dirección de Bretaña ergue un altisimo faro, construción sobranceira entre poucas…” “speculam” que mesmo deu lugar a macarrónicas interpretacións.
Faro que, nos anos altomedievais, de ameazas nórdicas e das primeiras peregrinacións pon topónimo. E que ademais ofrece a arqueoloxía sobre unha peneda inmediata, posible base de escultura, un epígrafe referido ao culto ao emperador Augusto, divinizado como Marte, dando a identidade do arquitecto: o lusitano, aeminiense (de Coimbra) Caio Servio Lupo… o que se ve en relación co grandioso criptopórtico desta cidade do Mondego. E como referente o Faro de Alexandría, do sec. III a.C atribuído ao arquitecto Sostrato de Cnido.
As teorías sobre a estrutura orixinal e os accesos á parte alta
Varias son as teorías sobre a estrutura exterior, orixinal do Faro romano, as máis partindo De Investigaciones sobre la fundación y fábrica de la llamada Torre de Hércules situada a la entrada del puerto de La Coruña (1792) do ilustrado coruñes Joseph Cornide Saavedra (1734-1803), entre elas o minucioso estudo de Sigfred Hutter: torre de corpo prismático cúbico, con rampla de acceso exterior, voada en helicoidal. A teoría de Theodor Hauschild, a de Hague, que presupoñen que o acceso helicoidal iría cuberto por un sólido paramento de cantería, ao cabo do tempo derruído. Si ben observacións de mosaicos e ladrillos que bocexan faros romanos xeralmente ofrecen estruturas de prismas cúbicos, iso si, en diminución, repartidos en terrazas, normalmente tres, accedendo a elas por escalinatas entre os muros laterais… algo desaparecido, quedando o corpo central, en tres pisos, aburatado no 1684, tal como se accede hoxe, proxecto ordenado polo Capitán Xeral Duque de Uceda. As pegadas do acceso orixinal quedan “radiografadas” nas obras de restauración realizadas co asesoramento de Cornide Saavedra polo pacense, enxeñeiro hidráulico desprazado no Ferrol, Eustaquio Giannini Bentallol. Queda aínda moito por pescudar ao respecto, así como do seu irmán Joseph que prosigue obras no faro, pois anos despois daquel encargo, Eustaquio é desprazado para realizar obras portuarias ao longo do Río de la Plata, mudando as tornas , pasando a ser un heroe no proceso de independencia da Arxentina… ao respecto o militar arxentino Lauro Destefani realizou estudos preliminares.
Torre enriquecida polas tradicións, os mitos… e a historia
O Lebor Gabála Érenn. Libro das Invasións a Irlanda, scl. XI, e que recolle tradicións gaélicas moito máis antigas, na segunda parte refírese aos celtas, a Brigantia e á Torre, que dí erguida polo caudillo celta Breogán, así como do periplo do seu fillo Ith e despois dos seus a Eirin… unha de tantas míticas navigatios ascéticas, novas odiseas, como as cristianizadas de San Barandán, de San Amaro, de Trezenzonio… cando se entendía que “navigare necesse est”…
Alfonso X, no scl. XIII , dentro desa ansía de ennobrecer o seu imperio, escribe a General Historia, outorgándolle á Torre unha orixe mítica e será ambientando aquí o X traballo de Hércules, o da loita con Xerión, pastor de touros … monstro ao que o heroe da Tesalia destrona e decapita, para darlle sepultura e sobre dela erguer a Torre. E velaí no escudo da cidade, nos alicerces do faro, a cabeza ou a caveira de Xerión, sen coroa… sigue a fabula na súa espiral creadora . Á beira do Faro, a Punta Herminia ofrece petróglifos con marcas medievais, como os do montículo xemelgo da Torre, o do Polvorín, desmochado…. Beiramar de tristes aconteceres: no 1971 o naufraxio do Isla, no 1976 o do petroleiro Urkiola, e cando a Torres vivía o proceso de restauración o doutro petroleiro, o Ageam Sea, 1992…
O faro, unha constante no devalar cultural
Nese longo proceso de recuperación e transmisión de canto supón o faro, lembramos nos anos setenta o esforzo feito dende a Oficina de Turismo polo seu xefe, Jaime Martínez, quen ben entendeu o que situaba á Coruña no mapamundi : a Torre de Hércules, a formación de Picasso e a Batalla de Elviña…. Dende o Museo Arqueolóxico provincial da Coruña, no Castelo de San Antón, pese ás súas insuficiencias, espallouse a necesidade de estender a súa actividade de difusión, investigación e potenciación ao Castro de Elviña e á Torre, inseparables dos achados no núcleo urbano. Nese senso velaí o discurso de ingreso no Instituto Cornide (11 de novembro do 1989) de quen isto escribe, Cuestións Arqueolóxicas e Museolóxicas: revisión dende o Museo Arqueolóxico da Coruña … Cabe lembrar ao respecto o coruñesismo da historiadora M. Victoria Fernández España, que nas súas conferencias sobre a cidade adiantaba a necesidade de declaración de Patrimonio da Humanidade da Torre, no 1986, apoiada polo Centro Galego de Madrid. Tivemos como referente naquela década os traballos sobre faros e sobre a Torre do fareiro Sánchez Terry.
A importancia do bicentenario (1991) da reconstrución realizada por Giannini
Dende a Alcaldía de Francisco Vázquez, a partires de 1986 programarase a celebración do segundo centenario da restauración da Torre por Giannini, actos que culminarán do 27 de setembro ao 10 de novembro do 1991 cunha gran exposición na Estación Maritima, complementada coa edición dun libro referente, Ciudad y Torre. Roma y la Ilustración en La Coruña, mostra coordinada polo arqueólogo Xosé María Bello e polo historiador da Arte Alfredo Vigo Trasancos …A un tempo abríanse portas á recuperación do monumento, pese a ser BIC e sobre o que incidían diferentes responsabilidades, Concello, Portos, Xunta… A finais de 1990 a Academia Galega de Belas Artes, presidida polo pintor Fernandez Argüelles, acorda dirixirse aos poderes públicos coa ansia de tomar medidas de atención e mesmo propoñela xunto coas murallas de Lugo como Patrimonio da Humanidade. Momento no que presidía a Xunta de Galicia Fraga Iribarne, que valora a iniciativa para encamiñar a proposta unicamente cara ás murallas de Lugo, as que serán incluídas no listado de Patrimonio da Humanidade o 30 XI do 2000. No 2001 toma corpo a iniciativa popular encabezada polo doutor ourensán José Vázquez Iglesias, afeccionado á fotografía e que fixo da Torre o seu leit motiv, o asunto era ir cumprindo un programa integral de sensibilización e acción co fin de conseguir a ansiada inscrición do faro no listado de Patrimonio da Humanidade. Así nace o Instituto de Estudios Torre de Hércules, constituíndo un tándem fundamental con Segundo Pardo-Ciorroga.
E a ansía de César Antonio Molina, o Faro entre as prioridades do seu Ministerio de Cultura
Momentos transcendentes acontecerán a partires de que ocupa a xefatura da Demarcación de Costas en Galicia (1987 a 1997) o enxeñeiro Euardo Toba Blanco, que retoma a restauración do Faro, obras dirixidas por Pablo Latorre, xunto coa planificación do seu entorno, o Parque Escultórico. Acométense obras que implican demolicións de anexos, limpeza, escavacións arqueolóxicas, controladas por Xosé Maria Bello Diéguez e Luis Caballero Zoreda.
Pasan os anos, o Instituto de Estudos sobre a Torre de Hércules acomete por todos os flancos, mentes Ferrol compite e presenta a súa candidatura ao Listado de Patrimonio. Todo muda coa entrada do polígrafo e xestor cultural coruñés César Antonio Molina como ministro de Cultura do Goberno de España (de xullo do 2007 a abril do 2009). Entón sobre as mesas dos despachos retómanse os informes traspapelados, para o 27 de abril do 2009 a Organización das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura, nun competitivo encontro en Sevilla, declara a Torre de Hércules como Patrimonio Mundial.
Son anos tamén nos que a Prisión Provincial, situada a carón da Torre, deixa a súa función, para entrar no debate o seu futuro. Mentres tanto e non contemplando un proxecto integral que implica o que é un Centro de Recepción de visitantes, vanse instalando tinglados “provisionais”, co conseguinte perigo de chiringuitización.
Entendendo que o ideal Centro de Recepción de visitantes sería a devandita Prisión Provincial, acondicionado o seu entorno como aparcadoiro e non so aberta á Información, senón a canto implica o que o visitante necesita: servizos, cafetería, self service ou taberna, merchandaising, área museística ou de interpretación, miradoiro… e na saída o posto de microbuses ao mesmo pe da Torre…un espazo para facela rendible.
